Xóm Tranh Biện
- Sep 29, 2019
- 6 min read

Kinh tế gig — Làm việc không cần sếp

Lại thêm một hứa hẹn về sự tự do.

Tháng 01 năm 2019, Toà án Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh tuyên bố Grab là một công ty taxi và phải được quản lí như vậy, đặt nền tảng pháp lí quan trọng cho thị trường taxi đội lốt “kinh doanh phần mềm”, hay rộng hơn là làn sóng kinh doanh kiểu “lao động tự do” (kinh tế gig) mà Uber và Grab là tiêu biểu. Lập luận của những công ty dạng này là: họ không thuê tài xế nào, chỉ là tài xế dùng ứng dụng của họ. Họ không sở hữu chiếc xe nào, chỉ là họ quản lí giúp xe của người khác. Nói cách khác, họ coi mình như những môi giới bất động sản trong thị trường xe ôm thời đại công nghệ. Không ai làm thuê cho họ, mà họ làm thuê cho tất cả mọi người.

Ở Việt Nam, phán quyết của Toà án TPHCM là “cú tát” đầu tiên vào lập luận trên. Nó lật ngược lại mối quan hệ giữa Grab và tài xế “của họ”, tức là có khả năng trong tương lai, các tài xế này sẽ không “lao động tự do” nữa mà bị ràng buộc trong một hợp đồng lao động truyền thống với lương tối thiểu và phúc lợi lao động. Trên thế giới, cách nhìn nhận này không mới và ngày càng phổ biến. Năm 2016, Toà án Anh yêu cầu Uber trả lương tối thiểu cho tài xế. Tháng 11 năm ngoái, thành phố New York ban hành một quy định tương tự. Hai tuần trước, Nghị viện California thông qua đạo luật coi tài xế Uber là lao động hợp pháp của công ty này, nghĩa là họ không “tự do” nữa.

Kinh tế gig và lao động tự do là gì, đã tồn tại lâu chưa? Tại sao xu hướng này, với hàng trăm start-up trên toàn thế giới, vốn từng hứa hẹn tạo nên một cuộc cách mạng sẽ thay đổi vĩnh viễn cách chúng ta làm việc, lại bị các nhà lập pháp và tư pháp quay lưng thô lỗ như vậy? Rốt cục, Dara Khosrowshahi đã tạo nghiệp gì?

Kinh tế gig là gì?

Định nghĩa từ Tuổi Trẻ Online (đã lược bớt một số phần)

Gig có thể hiểu là một công việc tạm thời [...]. Trước đây, gig hay được hiểu là những việc cho sinh viên làm thêm, người lao động ngắn hạn, bán thời gian, như các công việc phục vụ nhà hàng, quán bar, khu du lịch... Đặc điểm của nền kinh tế đó là hợp đồng ngắn hạn, công việc tự do, tự quản, thay vì việc làm lâu dài, chịu sự kiểm soát, trả lương thường xuyên và có các phúc lợi từ người thuê lao động.

Nếu kinh tế gig đã xuất hiện từ lâu ở các nước đang phát triển, tại sao nó không nổi lên thành một xu hướng cho tới gần đây?

A. Cuộc khủng hoảng tài chính 2007–08. (Saga.vn) Gần một thập kỷ trước, Hoa Kỳ bắt đầu rơi vào suy thoái kinh tế lớn nhất kể từ 1929. [...] Tình trạng thất nghiệp đạt tới mức báo động hai con số trong nhiều năm. Những người tìm kiếm việc làm bỏ cuộc và chấp nhận làm bất cứ thứ gì họ có thể. Kết quả là, khái niệm về công việc bắt đầu thay đổi. Công việc phụ trở thành công việc chính thức, và mọi người bắt đầu nhìn thấy giá trị của free-lance (làm việc tự do). Ngày nay, kinh tế gig đang phát triển mạnh mẽ: Năm ngoái ước tính 34% lực lượng lao động Mỹ là freelancer (người làm việc tự do), và con số này dự kiến là 43% vào năm 2020.

B. Ứng dụng công nghệ (1). (123thue.vn)

Với sự phát triển về công nghệ, công việc có thể thực hiện ở bất kỳ đâu chỉ cần điện thoại, máy tính nên sự gắn kết giữa công việc và vị trí ngày càng không cần thiết. Điều này có nghĩa là chúng ta có thể viết code, thiết kế các tác phẩm và cả những cuộc giao dịch hàng triệu $ ở bất cứ đâu cũng không thành vấn đề — bãi biển, quán cafe, sofa. Việc đi tới chỗ làm dần trở thành lỗi thời. [...] Người lao động có thể lựa chọn các công việc tạm thời và các dự án ở khắp mọi nơi trên thế giới, trong khi các công ty có thể lựa chọn các cá nhân, nhà cung cấp tốt nhất cho một công việc cụ thể. [...] Sự phát triển của công nghệ đã tự động hoá rất nhiều kiểu công việc và làm giảm số lượng việc làm.

C. Ứng dụng công nghệ (2). (World Economics Forum) Trên thực tế, kinh tế gig ở các quốc gia đang phát triển như ở châu Phi và châu Á đang đón nhận một thay đổi toàn diện đến từ sự phổ biến của điện thoại thông minh, Internet, và các mô hình kinh doanh kiểu chia sẻ (như Uber). Nhờ vậy, gig đang được nhân rộng nhanh hơn bao giờ hết.

Những lợi ích chưa từng thấy.

Cho các công ty

Phản ứng nhanh hơn với yêu cầu của khách hàng. Kinh tế gig tạo điều kiện cho các công ty mở rộng mạng lưới nhân lực của mình. Giờ đây, họ có thể thuê những người giỏi nhất để làm một nhiệm vụ cụ thể với chi phí thấp chỉ trong vài phút tìm kiếm trên mạng. Từ đó, các công ty nói chung có thể phản ứng nhanh hơn với các yêu cầu của thị trường.

Giảm thất thoát chi phí nhân sự.

Cho người lao động & xã hội

Cung cấp và chia đều việc làm trong những nền kinh tế khan hiếm việc làm, chẳng hạn như ở châu Phi.

Những tự do trong làm việc chưa từng thấy trước đây.

Chỉ trích và nghi ngờ.

Đọc (1) & (2) ở đây.

Trong khi kinh tế gig cho phép mọi người làm việc tự do, nó cũng tước đi một mức lương ổn định, bảo hộ lao động và những quyền lợi lao động khác.

Tuy nhiên trong thực tế, không hề có "thiên đường" nào ở những công ty như Uber, Lyft, Instacart hoặc Handy. Người lao động làm việc cho các hãng này luôn phải làm việc nhiều giờ với mức thu nhập thấp, đồng thời phải liên tục trong trạng thái sẵn sàng cho phần việc tiếp theo. Có thể nói, các hãng công nghệ này đã tận dụng khoa học hành vi và sự tiến bộ của các phần mềm để khai thác người lao động. — Kinh tế gig: Không ràng buộc hay không quyền lợi?

Kinh tế gig đang cướp công việc của những người lao động kém kĩ năng truyền thống, đồng thời cho phép người giàu dễ dàng tăng thu nhập của mình. Ví dụ, chủ nhà Airbnb ở ba phường Manhattan có thu nhập từ dịch vụ này ngang phần còn lại của cả bang New York.

Không những tăng ùn tắc giao thông, các dịch vụ gọi xe còn khiến người tiêu dùng giảm tần suất sử dụng giao thông công cộng.

Kinh tế gig có phải chỉ là “một cơn bão trong tách trà”?

Kinh tế gig chỉ đóng góp 1% vào tăng trường việc làm.

Cơ hội và thách thức.

Đạo luật của California quy định mức lương tối thiểu cho tài xế các dịch vụ chia sẻ xe. (Trước đó Thành phố New York và một số thành phố khác ở châu Âu cũng có chính sách tương tự.)

Bộ Lao động của Mĩ cho rằng bất cứ người lao động nào cho một công ty cũng đủ khả năng tạo thành một hợp đồng lao động với công ty đó.

Uber và Lyft đang vận động hành lang mạnh mẽ để đưa kinh tế gig vào các chính sách với hi vọng sẽ có một mô hình quản lí mới dành riêng cho họ.

Kinh tế gig sẽ là một thách thức cho quản lý nhà nước.